Phương pháp dịch văn bản (Translation) – cụ thể là dịch các đoạn văn từ tiếng Anh sang tiếng Việt – là một trong các phương pháp học tiếng Anh phổ biến. Phương pháp này không chỉ giúp ích cho việc mở rộng và cải thiện vốn từ vựng, mà còn giúp người học vận dụng và xác định ngữ nghĩa của từ trong ngữ cảnh (context) nhất định. Thoog qua đó, người đọc có thể hiểu được khác biệt trong hành văn (styles) trong cả tiếng Việt và tiếng Anh.
Bài viết này sẽ làm rõ khái niệm phương pháp dịch, tầm quan trọng và ứng dụng của phương pháp này trong việc học tiếng Anh.
Phương pháp dịch (Translation) là gì?
Theo Wikipedia, Phương pháp dịch (còn được goi là dịch thuật, phiên dịch hoặc chuyển ngữ) là một hoạt động bao gồm việc luận giải ý nghĩa của một đoạn văn trong một ngôn ngữ nào đó – văn nguồn – và chuyển sang một ngôn ngữ khác thành một đoạn văn mới và tương đương – bản dịch. Điều này giúp cho những người học ngôn ngữ hiểu được sự tương đương giữa ngôn ngữ của mình (mother tongue) và ngôn ngữ nước ngoài họ muốn học khi đối chiếu đoạn văn bản gốc với đoạn văn bản đã được dịch.
Ví dụ về bản dịch cho mẩu truyện ngắn sau:
Văn bản gốc
Văn bản đã được dịch
Ruskin Bond used to spend his summer at his grandmother’s house in Dehradun. While taking the train, he always had to pass through a small station called Deoli. No one used to get down at the station and nothing happened there. Until one day he sees a girl selling fruit and he is unable to forget her.
(The Night Train at Deoli, Ruskin Bond)
Có thể thấy được văn bản lược dịch có thể truyền tải thông điệp của câu chuyện dù đã thay đổi bằng cách thêm bớt các câu từ cho phù hợp với ngôn ngữ tiếng Việt. Bên cạnh đó, người đọc vẫn có thể hiểu được ý nghĩa tổng quát của câu chuyện: tác giả đã dùng ngôn từ đơn giản để truyền tải cảm xúc sâu lắng về mối liên kết vô hình (invisible attachment) của con người đối với những người lạ xung quanh mình và lý do tại sao một số người có thể sẽ có những ấn tượng đặc biệt đối với người lạ, những người chúng ta có lẽ sẽ chỉ gặp một lần trong đời.
Theo Radmila Popovic, tác giả của nghiên cứu “The place of translation in Language Teaching” (Vị trí của phương pháp dịch trong việc giảng dạy ngôn ngữ): “The purpose of translation is not to train professionals, but to help learners develop their knowledge of English. In other words, it is a means to an end, not an end to be achieved” (Mục đích của phương pháp dịch không phải là đào tạo ra những giáo sư dịch thuật mà là giúp người học phát triển vốn kiến thức tiếng Anh của chính họ. Nói cách khác, phương pháp dịch là một công cụ để đạt được mục đích, không phải là một mục tiêu đích cần hướng đến). Do vậy dịch thuật có thể được coi là một trong số những công cụ hiệu quả giúp người học tiếng Anh vượt qua rào cản ngôn ngữ (language barrier) từ đó tích lũy thêm kiến thức, mở rộng vốn từ và cải thiện phong cách hành văn trong cả tiếng Việt lẫn tiếng Anh.
Phân loại phương pháp dịch
Theo Roman JaKobson (1959), dịch được chia thành 3 loại: Dịch nội ngữ (Intralingual translation), Dịch ngoại ngữ (Interlingual translation) và Dịch ký tự (Intersemiotic translation).
Nếu xét theo cách thức thể hiện của ngôn ngữ, dịch thuật có thể được chia thành: Biên dịch (Translation) – kỹ năng đòi hỏi sự chính xác trong câu từ thể hiện trong văn bản – và Phiên dịch (Interpretation) thể hiện ngôn ngữ qua việc truyền tải thông điệp một cách ngắn gọn, chính xác và hiệu quả.
Đối với một số người học ngôn ngữ, phương pháp biên dịch (Translation) hầu như được chú trong nhiều hơn trong quá trình đọc hiểu văn bản. Do vậy, bài viết sẽ xoay quanh thể loại biên dịch (Translation) và vai trò của biên dịch như là một công cụ hỗ trợ việc học ngôn ngữ.
Ứng dụng phương pháp dịch (Translation) trong quá trình học tiếng Anh
Mở rộng vốn từ vựng và học từ vựng theo ngữ cảnh
Để có thể đưa ra một bản dịch đầy đủ và chi tiết cho một đoạn văn bản, trước tiên người đọc cần phải hiểu được ý nghĩa của tất cả các từ được đề cập trong đoạn văn. Để làm được việc này, người đọc thường có hai cách chủ yếu: tra cứu từ điển tiếng Anh và suy luận nghĩa dựa vào các từ cấu thành hoặc dựa vào ý nghĩa của câu văn trong đoạn văn bản đưa ra.
Ví dụ, từ ‘mask’ trong đoạn văn sau
‘Intelligent people are distracted by disturbing noises. Good dancers have to wear weights so that they do not dance too well. Attractive people wear ugly masks so they do not look better than anyone else. However, one day there is a rebellion and everything changes for a brief instant’ (Harrison Bergeron , Kurt Vonnegut, Jr)
Nếu áp dụng phương pháp tra cứu từ trong từ điển, từ ‘masks’ trong trường hợp này có nghĩa là mặt nạ (a covering for all or part of the face that protects, hides, or decorates the person wearing it: tấm che phủ toàn bộ mặt có chức năng bảo vệ, che chắn hoặc làm đẹp cho người đeo – Cambridge Dictionary). Bên cạnh đó, nếu áp dụng phương pháp đoán nghĩa của từ dựa vào câu văn ‘Attractive people wear ugly masks so they do not look better than anyone else’: những người có sức hút thường đeo …. xấu xí để không được trông đẹp hơn những người khác), câu văn rõ ràng đã đề cập đến thứ một người phải đeo để che đi diện mạo bên ngoài của bản thân, có thể đáp án sẽ là mặt nạ.
Như đã thấy, dù có vận dụng phương pháp nào trong hai phương pháp được đề cập ở trên, người học đều có thể hướng đến một mục đích chung: mở rộng và cải thiện vốn từ vựng theo ngữ cảnh. Ngoài ra, nếu sử dụng phương pháp dịch bằng cách đoán nghĩa từ không sử dụng từ điển, người học có thể rèn luyện thêm khả năng suy luận logic, từ đó có thể giúp cho việc đọc hiểu trở nên dễ dàng hơn.
Không chỉ vậy, phương pháp dịch còn giúp người đọc học từ vựng theo ngữ cảnh:
Some creatures were better at surviving and reproducing themselves than others: một số loài sinh vật rất giỏi trong việc tự tồn tại và sinh sản hơn những loài khác.
Có thể thấy được từ ‘reproduce’ dùng trong hai câu văn khác nhau mang hai ngữ nghĩa khác nhau tùy thuộc vào đối tượng và chủ thể được nói đến trong câu. Khi đối tượng là ‘work’ (tác phẩm, sản phẩm), reproduce mang nghĩa sản xuất, sao chép lại (to produce a copy of something, or to show or do something again – Cambridge Dictionary) nhưng khi được dùng với chủ thể là sinh vật (creatures), reproduce mang nghĩa sinh sản, sinh sôi nảy nở hoặc nhân giống (to produce a new living thing of the same type as itself – Cambridge Dictionary). Bằng phương pháp dịch văn bản, một số người học có thể thấy được sự khác nhau rõ ràng của từ vựng khi đặt vào những bối cảnh cụ thể (context) khác nhau, từ đó có thể vận dụng từ vựng một cách phù hợp trong từng hoàn cảnh.
Cải thiện cách hành văn (styles) ở cả hai ngôn ngữ
Hành văn (styles) là cách người viết sử dụng câu từ của ngôn ngữ để truyền đạt ý chí và thông tin thông qua ngôn ngữ viết. Với những ngôn ngữ khác nhau, cách hành văn và sử dụng cũng sẽ đa dạng và biến đổi phù hợp với văn hóa đọc của người dân đất nước đó. Do vậy, ngoài việc mở rộng vốn từ để hiểu được ‘nghĩa đen’ của văn bản, người học có thể sắp xếp và biến đổi linh hoạt ngôn từ trong quá trình dịch để không chỉ bản thân người học hiểu được ý nghĩa văn bản muốn truyền tải mà còn những người đọc bản dịch của văn bản nói chung.
Văn bản gốc
Văn bản ‘word-by-word’ (dịch theo nghĩa trên mặt chữ)
Văn bản sử dụng phương phiên dịch (Translation)
A mother is telling her daughter how to live her life properly. The daughter does not seem to have any say in it.
(Girl , Jamaica Kincaid)
Một người mẹ đang nói với con gái làm thế nào để sống cuộc sống của cô ấy đúng. Con gái không có vẻ như có nói gì trong đó.
Người mẹ đang nói với con gái mình làm thế nào để sống một cuộc đời đúng đắn nhưng con gái của bà dường như không được lên tiếng về vấn đề này.
Cùng một văn bản gốc nhưng khi dịch theo phương pháp ‘word-by-word’ – dịch theo nghĩa của những từ gốc trong đoạn văn – người đọc khó có thể hình dung được ý nghĩa của hai câu văn với ý tưởng và ngôn từ thiếu trật tự, không theo quy luật nhất định. Do vậy dù có đảm bảo tiêu chí dịch sát nghĩa văn bản gốc, văn bản dịch được đưa ra vẫn không thể thành công trong việc truyền tải thông điệp chính của mẩu truyện do hành văn tiếng Việt (styles) không được chú trọng. Trái lại với phương pháp biên dịch (Translation) văn bản đã được biến đổi bằng cách thêm bớt từ ngữ khi cần thiết, bỏ dấu nối câu và sử dụng những cụm từ phù hợp, điều này giúp văn bản dịch vẫn giữ được ‘nghĩa đen’ đồng thời giúp người đọc bản dịch hiểu được ý nghĩa sâu hơn của câu chuyện tác giả muốn truyền tải.
Có cái nhìn sâu sắc hơn về ý nghĩa văn bản
Xã hội ngày càng phát triển, con người càng có nhu cầu học hỏi và tiếp thu kiến thức về nhiều lĩnh vực từ nhiều nền văn hóa khác nhau. Trong hoàn cảnh đó, những tư liệu (materials) như sách, tài liệu và các bài nghiên cứu nói riêng và các văn bản đọc nói chung đang ngày càng được coi trọng. Do vậy ngôn ngữ biên dịch (translation) là một trong số những công cụ hữu ích và hiệu quá nhất đưa những kiến thức, bài học từ các nguồn tài liệu nước ngoài, đặc biệt là tiếng Anh, đến với người đọc ở mọi lứa tuổi, trên mọi quốc gia trên thế giới, bất kể người đó có là người học ngoại ngữ hay không. Bằng việc nghiền ngẫm và hấp thụ (absorb) bản dịch của những tác phẩm nước ngoài, con người càng có cơ hội tiếp cận với nền văn hóa mới, bỏ qua rào cản ngôn ngữ và bắt kịp với xu hướng toàn cầu hóa của xã hội hiện đại.
The continuous and reckless use of synthetic chemicals for the control of pests which pose a threat to agricultural crops and human health is proving to be counter-productive. Apart from engendering widespread ecological disorders, pesticides have contributed to the emergence of a new breed of chemical-resistant, highly lethal superbugs.
(Cambridge IELTS 8 – Reading Test 4 – Passage 02)
Việc sử dụng liên tục và lạm dụng các hóa chất tổng hợp để kiểm soát sâu bệnh có thể là một mối đe dọa cho cây trồng nông nghiệp và trở nên phản tác dụng đối với sức khỏe con người. Ngoài sự lan rộng của các rối loạn về sinh thái, thuốc trừ sâu còn góp phần làm xuất hiện một giống loài siêu có hại mới chống lại hóa chất diệt trừ.
Như vậy, ngoài việc đọc hiểu và biết được thông tin đưa ra trong văn bản, đây còn là một mẩu tin ngắn giúp người đọc có cái nhìn bao quát ban đầu về những thiệt hại do việc lạm dụng các chất hóa học tổng hợp và hậu quả nguy hiểm chúng mang lại không chỉ với mùa màng, cây trồng mà còn với sức khỏe con người. Lúc này, việc dịch văn bản (translation) ngoài đóng vai trò như một công cụ giúp người học, đặc biệt là những thí sinh tham gia các kì thi đánh giá năng lực tiếng Anh (IELTS, TOEFL,…) hiểu và hoàn thành bài thi, còn có vai trò cung cấp kiến thức chung, cụ thể là kiến thức xã hội về lĩnh vực cụ thể trong cuộc sống (nông nghiệp) giúp người học phát triển về cả tư duy ngôn ngữ và lĩnh hội kiến thức.
Kết luận
Phương pháp dịch (Translation) là một trong số những công cụ hiệu quả đối với người học ngôn ngữ nói chung và người học tiếng Anh nói riêng do không chỉ giúp học từ vựng qua ngữ cảnh, cải thiện phong cách hành văn ở cả hai ngôn ngữ được phiên dịch mà còn cung cấp thêm kiến thức về ý nghĩa văn bản và nâng cao hiểu biết về vốn hiểu biết xã hội nói chung ở những lĩnh vực nhất định. Do vậy phương pháp dịch – nếu biết vận dụng đúng cách – sẽ là một kim chỉ nam hữu hiệu giúp người đọc tiếp cận gần hơn với không chỉ mục tiêu ngôn ngữ của bản thân mình mà còn mục tiêu kiến thức và tư duy xã hội.
Mai Minh